|
|
|
|
Το Αγιώνυμον Όρος του Άθω Τo
μεγαλείο και την ομορφιά του Άθω ύμνησαν οι
αρχαίοι, oι μεσαιωνικοί και οι νεώτεροι
συγγραφείς. Κοσμικοί
και Ιερωμένοι ομιλλώνται σε λυρικές
περιγραφές της άγριας φυσικής ομορφιάς της
ανατολικότερης χερσονήσου της Χαλκιδικής,
που έμεινε αναλλοίωτη μέσα στους αιώνες,
εξαιτίας της απόλυτης μόνωσης που της
εξασφάλισε η δομή της μοναχικής πολιτείας
και η ιδιαίτερη προστατευτική νομοθεσία
της απόλυτης ανεξαρτησίας της.
O Νικηφόρος Γρηγοράς (1360)
περιγράφει τις καλλονές του Άθω ως εξής: «πανταχόθεν
ρει ώσπερ εκ θησαυρών τότε εύπνουν της
οσμής και το του άνθους εύχρουν, δένδρεσί τε
πολυπληθέσι κομά και λειμώνας ποικίλους
πλουτεί και τέρψεως πέπλος έντευθεν
υφαίνεται ξένος και συμμιγής, άμα δε και
θαλάσση μακρά στεφανούται πολλήν ως εκ
κύκλου κομιζούση την χάριν».
Σε χρυσόβουλλο του Αλεξίου Α΄ του
Κομνηνού προς τη Μονή της Λαύρας (περίπου το
1144) αναγνωρίζεται οριστικό και επιβάλλεται
επίσημα η ονομασία: «εφεξής το όρος του
Άθω καλείσθαι Άγιον Όρος παρά πάντων».
Στο κατοπινό έγγραφα διαβάζουμε την
πλήρη ονομασία: «Το Αγιώνυμον Όρος του
Άθω». Ο ίδιος
αυτοκράτορας αποκαλεί το Όρος «το πλέον
βασιλικόν και όντως θείον μεταξύ πασών των
ορέων». Ο
αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ ο Παλαιολόγος
το ονομάζει «καταφύγιον πασών των αρετών». Ο Ιωάννης Καντακουζηνός το
αποκαλεί «θείαν πολιτείαν» και «πόλιν
ούρανιον». Ο
Νικηφόρος Γρηγοράς γράφει για το Άγιον Όρος
ότι «εξ υπαρχής η φύσις το ητοίμασεν και
το διέθεσεν δια να γίνει σπουδαστήριον,
ένθα καλλιεργείται η αρετή».
Ο πατριάρχης Νικόλαος Γ΄ το
χαρακτηρίζει ως «Θεού εύρημα προς
κατοικίαν αγίων ανθρώπων».
Ο πάπας Ινοκέντιος Γ΄ ονομάζει το Όρος «οίκον
του Θεού και πύλην του ουρανού».
Μετά την άλωση, το Άγιον Όρος θεωρήθηκε
από όλους «απροσμάχητος της ορθοδοξίας
ακρόπολις», «μουσών καταφύγιον και
κιβωτός Ιερών παραδόσεων».
Οι καλόγεροι όμως του Αγίου Όρους τη
μοναχική πολιτεία του Άθω θεωρούν ανέκαθεν
αφιερωμένη στη Μητέρα του Θεού και
ονομάζουν το Άγιον Όρος «κλήρον ίδιον της
Θεοτόκου» και «περιβόλι της Παναγίας». Σε αυτό ακριβώς το γεγονός
βασίζεται και το άβατο του Αγίου Όρους: «όρος
ανεπίβατον τη γυναικεία φύσει».
Οι
Πρώτοι Αναχωρητές
Σύμφωνα με τις μοναχικές παραδόσεις, η
Θεοτοκος επισκέφθηκε το Όρος, όταν,
πλέοντας για την Κύπρο μαζί με τον Ιωάννη
τον Ευαγγελιστή για να επισκεφθούν τον
Λάζαρο, αναγκάστηκαν εξαιτίας μιας μεγάλης
τρικυμίας, από τις συνηθισμένες στη ΒΑ.
Πλευρά του Άθω, να προσορμιστούν στη θέση
όπου αργότερα ιδρύθηκε η Μονή των Ιβήρων.
Στην περιοχή τότε δεν υπήρχαν άλλοι
οικισμοί παρά τα ερείπια ενός ναού του
Απόλλωνος. Η
Παναγία, κατά την παράδοση, ενθουσιάστηκε
με το μοναδικό τοπίο του Άθω και ζήτησε από
τον Γιο της να της δωρίσει τη χερσόνησο.
Τότε η παράδοση αναφέρει ότι ακούστηκε
η φωνή του Χριστού, που αφιέρωνε αιώνια τον
Άθω στην Παναγία: «Έστω ο τόπος ούτος κλήρος
σος και περιβόλαιον σον και παράδεισος, έτι
δε και λιμήν σωτήριος των θελόντων σωθήναι».
Από τότε αφιερώθηκε το Όρος ως «κλήρος
και περιβόλι της Παναγίας». Κατά
τις ίδιες πάντα μοναχικές παραδόσεις, τα
παλαιότερα μοναστήρια ιδρύθηκαν στα χρόνια
του Μεγάλου Κωνσταντίνου.
Τα μοναστικά αυτά κέντρα κατέστρεψε ο
Ιουλιανός ο Παραβάτης, αλλά τα ανίδρυσαν
μεγαλοπρεπέστερα ο Θεοδόσιος ο Μέγας και η
Πουλχερία (Γ.Σωτηρίου, Το Άγιον Όρος σ.18,19.
Κ. Βλάχου, Η χερσόνησος του Αγίου Όρους σ.13). Μια άλλη παλαιά αγιορείτικη
παράδοση αναφέρει πως ο Μέγας Κωνσταντίνος
έδιωξε από τον Άθω τους Τσάκωνες και τους
εγκατέστησε στην Πελοπόννησο, για να
παραδώσει τον τόπο στους μοναχούς (Π.Ι.
Παναγιωτάκου, Αρχείον Εκκλησιαστικού και
Κανονικού Δικαίου). Η
παράδοση αυτή ίσως απηχεί μεταγενέστερα
γεγονότα, που έχουν σχέση με την
εγκατάσταση του στρατιωτικού σώματος των
Τσακώνων στην περιοχή της Ανατολικής
Λακωνίας, της Μονεμβασίας και του Έλους, που
αργότερα ονομάστηκε Τσακωνιά. Φαίνεται
πως η τόση για την εγκατάλειψη των
εγκοσμίων και την καταφυγή στην έρημο
παρατηρήθηκε στις αρχές του 4ου αιώνα ως
αντίδραση, ως μια διαμαρτυρία στη δομή της
τότε κοινωνίας. Η
φυγή μεμονωμένων ατόμων και αργότερα, μετά
τους διωγμούς, ομάδων χριστιανών
δημιούργησε τις πρώτες μοναχικές κοινωνίες
σε ερημικά και απροσπέλαστα μέρη, κοντά σε
κάποιες πηγές, που αποτελούσαν
μοναδικό στήριγμα στη ζωή των πρώτων
αναχωρητών. Το
ιδανικό της μοναχικής ζωής, όπως
διαμορφώθηκαν με το πέρασμα του χρόνου,
ήταν η παρθενία, η ακτημοσύνη και η υπακοή,
μέσα για την πραγμάτωση τους η συνεχής
σωματική και ψυχική άσκηση και η αέναη
μυστική προσευχή προς τον Θεό.
Με την απόλυτη απομόνωσή του και τη
συνεχή προσευχή, ο μοναχός προσπαθεί να
σώσει την ψυχή του, αφιερώνοντας
ολοκληρωτικά την ύπαρξή του στον Θεό. Τίποτε
δεν είναι γνωστό με ασφάλεια για τον χρόνο
εγκατάστασης των πρώτων αναχωρητών στον
Άθω. Για το θέμα
αυτό έχουν υποστηριχθεί διαφορετικές
απόψεις. Είναι
πάντως γνωστό ότι, μετά την οριστική
εγκατάσταση των Αράβων στις επαρχίες της
Αιγύπτου, της Συρίας και της Παλαιστίνης,
πολλοί αναχωρητές των περιοχών αυτών (της
Νιτρίας, της Θηβαΐδας, του Σινά, της
Παλαιστίνης και του Καλάτ-Σιμάν) κατέφυγαν
σε μέρη ερημικά και απροσπέλαστα της Μικράς
Ασίας, λ.χ στον Λάτμο (Λάτρο), τον Σίπηλο ή
τον Βιθυνικό Όλυμπο, ο οποίος στα χρόνια
κιόλας των Ισαύρων ονομαζόταν Άγιον Όρος.
Φαίνεται όμως πως οι περιοχές αυτές
κατοικήθηκαν από ερημίτες ήδη από τον 7ο
αιώνα, ίσως στην αρχή από Σιναΐτες μοναχούς
(πρβλ. Reallexikon zur Byzantinischen Kunste, J. Draeseke, Vom Dionysios
Κloster auf dem Athos, στο
Byzantinische Zeitschrift). Τον 8ο
αιώνα ή στις αρχές του 9ου κατά την περίοδο
της εικονομαχίας, ιδίως στα χρόνια που
εντάθηκαν οι διωγμοί, ίσως κατέφυγαν στον
Άθω ομάδες εικονολατρών μοναχών.
Τίποτα όμως δεν είναι βέβαιο. Η πρώτη
θετική πληροφορία που μνημονεύει Αθωνίτες
μοναχούς υπάρχει στα Πεπραγμένα της
Συνόδου κατά της Εικονομαχίας, στα χρόνια
της αυτοκράτειρας Θεοδώρας.
Και ο ιστορικός όμως του l0ου αιώνα Ιωσήφ
Γενέσιος αναφέρει ότι ασκητές από τον
Βιθυνικό Όλυμπο, την Ίδη και τον Άθω πήραν
μέ Το
αρχαιότερο αυτοκρατορικό έγγραφο για τον
Άθω είναι ένα σιγίλλιο του αυτοκράτορα
Βασιλείου Α' του Μακεδόνα (872), που όμως δεν
σώθηκε και που αναφέρεται στον Ιωάννη
Κολοβό, τον ιδρυτή της ομώνυμης μονής κοντά
στην Ιερισσό, στη διώρυγα του Ξέρξη (στον
Πρόβλακα). Και σε
δεύτερο έγγραφο του ίδιου αυτοκράτορα, του
έτους 883, διαβάζουμε την πρόνοια του βασιλιά
για τους μοναχούς: «αθορύβους και
αταράχους διάγειν, εύχεσθαί τε υπέρ της
ημών γαληνότητος και υπέρ παντός των
χριστιανών συστήματος, όθεν και
εξασφαλιζόμεθα πάντας, από τε στρατηγών,
βασιλικών ανθρώπων και έως έσχατου
ανθρώπου του δουλείαν καταπιστευομένου,
ότι δε και ιδιώτας και χωριάτας, και έως του
εν τω μύλωνι αλήθοντος, ίνα μη επηρεάση τις
τους αυτούς μοναχούς, αλλά μηδέ καθώς εστί
του Ερισσού η ενορία, και την έσω προς το του
Άθωνος Όρους εισέρχεσθαι τίνας, μήτε
ποιμένας μετά των ποιμνίων αυτών μήτε
βουκόλους μετά των βουκολίων». Κατά
το τελευταίο τέταρτο του 9ου αιώνα υπήρχε
μεγάλο πλήθος ερημιτών και σκήτες και μικρά
κοινόβια και λαύρες γύρω από τον Ισθμό, τον
Πρόβλακα. Ήδη την εποχή αυτή διαπιστώνουμε
πως σε κάποιο σημείο της περιοχής
πιθανότατα ανάμεσα στο Ιβηρήτικο μετόχι «Πυργούστα»
και την «Κομίτσα», λειτουργούσε ένα
μοναστικό διοικητικό κέντρο, πού είναι
γνωστό με τον τίτλο «καθέδρα γερόντων»,
όπου εξασκούσε ένα είδος εποπτείας και
διοικήσεως των μοναστικών κοινοτήτων μια
ομάδα μοναχών εκπροσώπων των διαφόρων
κοινοβίων και των ασκητών, με επικεφαλής
τον Πρώτο. Στη θέση
αυτή, τρεις φορές τουλάχιστο τον χρόνο,
συνεδρίαζαν οι γέροντες επικεφαλής
διαφόρων μοναχικών σχημάτων, για να
αποφασίσουν για βασικά προβλήματα της
μοναστικής πολιτείας. Ανάμεσα
στις σκήτες και τις μικρές μονές ιδιαίτερη
δύναμη είχε αποκτήσει η Μονή Κολοβού κοντά
στην Ιερισσό, με την απόσπαση, το 886,
χαριστικών σιγιλλίων από τον γιο του
αυτοκράτορα Βασιλείου Α΄ του Μακεδόνα, τον
Λέοντα ΣΤ΄ τον Σοφό. Με
τα σιγίλλια αυτά οι μοναχοί της Μονής
Κολοβού έγιναν κύριοι όχι μόνο του Άθω, άλλα
και της περιοχής των Σιδεροκαυσίων και των
Χλομουτλών τα μοναστήρια του Μουστάκωνος,
του Καρδιογνώστου, του Αθανασίου και του
Λουκά προσαρτήθηκαν επίσης στη Μονή
Κολοβού, στην οποία υπαγόταν ακόμη και η
Γερόντων Καθέδρα. Τον
ίδιο χρόνο όμως κατόρθωσαν oι Αθωνίτες μοναχοί
να επανορθώσουν την αδικία και να λάβουν
νέο διορθωτικό σιγίλλιο από τον
αυτοκράτορα, που ακύρωνε τα προηγούμενα που
αποσπάστηκαν «κατά πανουργίαν». Η
ιστορία έχει διασώσει δύο μεγάλα ονόματα
του πρώιμου μοναχικού βίου στον Άθω.
Ο πρώτος είναι ο Πέτρος ο Αθωνίτης και ο
δεύτερος ο Ευθύμιος Θεσσαλονίκης.
Βιογραφία του Πέτρου του Αθωνίτη
έγραψαν ο Νικόλαος Σιναΐτης και ο Γρηγόριος
ο Παλαμάς. Από τον
βίο του οσίου Πέτρου μαθαίνουμε ότι, εκτός
από τα άλλα μοναστήρια που μνημονεύσαμε,
υπήρχε και η Μονή Κλήμεντος, από τις αρχές
τουλάχιστον του 9ου αιώνα.
Ο Όσιος Πέτρος ήταν στρατιωτικός και
υπηρετούσε στα αυτοκρατορικά τάγματα των
Σχολαρίων. Αίχμαλωτίστηκε
όμως από τους Άραβες και οδηγήθηκε στο
φρούριο της Σαμάρα, στη Μεσοποταμία, από
όπου ύστερα από περιπέτειες κατόρθωσε να
ελευθερωθεί. Μοναχός
εκάρη στη Ρώμη, αλλά γρήγορα κατέφυγε σε
απροσπέλαστες τοποθεσίες του Άθω, όπου
εμόνασε 53 χρόνια έχοντας για τροφή άγρια
χόρτα, χωρίς να συναντήσει άνθρωπο μέχρι
λίγο πριν από τον θάνατο του.
Η δεύτερη φυσιογνωμία του αθωνίτικου
ασκητισμού είναι ο Άγιος Ευθύμιος «ο εν
Θεσσαλονίκη», που καταγόταν από τα μέρη της
Άγκυρας (γεννήθηκε το 823).
Όταν καταστράφηκε η μονή της ασκήσεως
του στον Όλυμπο της Μυσίας, στα χρόνια του
Σχίσματος, κατέφυγε στον Άθω (859).
Εκεί έζησε τρία χρόνια ως ερημίτης
μέχρι το 862, οπότε τον βλέπούμε να ιδρύει
λαύρα. Οι
πειρατικές επιδρομές όμως των Σαρακηνών,
που είχαν ορμητήριο την Κρήτη, ήταν μια
φοβερή μάστιγα για τους ασκητές, που
αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν τη χερσόνησο
του Άθω και να καταφύγουν στο εσωτερικό της
Χαλκιδικής, στη Βρασταμού.
Εκεί ο Ευθύμιος ίδρυσε μια καινούργια
λαύρα. Ανάμεσα στους μαθητές του Ευθυμίου
ήταν και ο Ιωάννης Κολοβός, που είδαμε ότι
ίδρυσε τη λαύρα κοντά στην Ιερισσό, στη
διώρυγα του Ξέρξη (869-873).
Η παράδοση θεωρεί ότι και η ερειπωμένη
σήμερα Μονή του Αγίου Βασιλείου, που
βρίσκεται στην παραλία της Μονής
Χελανδαρίου, σε μικρή απόσταση ΒΑ του
Αρσανά, πλάι στο νεκροταφείο της αρχαίας
Χρυσής, ανιδρύθηκε από τον Άγιο Βασίλειο,
έναν άλλο μαθητή
του οσίου Ευθυμίου, επίσης τον 9ο αιώνα. Σε
σιγίλλιο του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ του
Σοφού βλέπουμε ότι η έδρα του Πρώτου, η «Καθέδρα
των Γερόντων», κοντά στη
διώρυγα (ή δίολκο) του Ξέρξη, ονομάζεται ήδη
το 911 «Παλαιά». Είχε
συνεπώς μεταφερθεί στη νέα της θέση, στο
κέντρο της χερσονήσου, στη «Μέση», όπως
ονόμαζαν τότε τις Καρυές.
Αυτό σημαίνει ότι στις αρχές του l0ου αιώνα ο
μοναχισμός είχε απλωθεί
σε όλο τον Άθω και δεν εξυπηρετούσε τους
μοναχούς και τους ασκητές ή παλιά θέση του
Πρώτου στη διώρυγα, κοντά στην Ιερισσό, που
εξυπηρετούσε αρχικά το εκεί γύρω
συγκεντρωμένα παλαιά κοινόβια και λαύρες.
Στη Μέση κατοικούσε αρχικό μόνον ο
Πρώτος, που τον εξέλεγαν οι μοναχοί όλων των
μοναστηριών, και αυτός διοικούσε
πνευματικά τον τόπο. Τρεις
φορές τον χρόνο (τα Χριστούγεννα, το Πάσχα
και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου),
συνέρχονταν εκεί oι
αντιπρόσωποι των μοναστηριών στην εκκλησία
της καθέδρας του Πρώτου, το περίφημο «Πρωτάτον».
Ο Πρώτος του Όρους είχε εξουσία
εκκλησιαστική και δικαίωμα να φοράει
πολυσταύριο φελόνι, όπως οι αρχιερείς.
Είχε δικαίωμα επίσης να μετέχει στις
συνόδους και τις συνελεύσεις των
πατριαρχών, να χειροτονεί υποδιακόνους και
αναγνώστες και να αποκαθιστά ηγουμένους
και πνευματικούς στα μοναστήρια του Όρους. [Ν.Κ. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Αρχείο ΠΑΠΥΡΟΣ]
|  |
Copyright © 2001 MOUNT ATHOS MYLOPOTAMOS
|
